روایت، فراتر از تاریخ

از آغاز تاريخ تا پايان دوره اي كه از آن به عنوان دوران مدرن ياد مي شود، واقعيت، در معنا و مفهوم گسترده ي آن تاريخ است. تاريخ به معناي حافظه اي كه واقعيت را ضبط مي كند، هرچند تنها از رخدادهاي مهم ياد مي شود و شخصيت هاي اصلي آن حكام، نجيب زادگان و كساني هستند كه به نوعي به قدرت رسيده اند. با وجود اين، دركي از واقعيت وجود دارد كه در نهايت سازنده ي تاريخي يكه و پيش رونده است. دركي تك خطي از آن كه از مبدايي آغاز مي شود و همچنان رو به جلو پيش مي رود كه خود متضمن پيشرفت نوع بشر است. به بيان ديگر "تنها با فرضِ وجودِ تاريخ مي توان از پيشرفت سخن گفت." (واتيمو، جياني، 1378: 53) در اين ميانه يكي از عمده نقش هايِ تاريخ پيوند زمان حال و گذشته است، پيوندي كه ممكن است براي نمونه از به دست آوردن اجناس خاصي باشد كه پدران ما استفاده مي كردند و يا فهميدن زباني كه بدان صحبت و يا با آن تقرير مي كردند و يا روايت هايي كه سينه به سينه به صورت شفاهي و بعدتر ها به صورت مكتوب از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است و مي شود. عموما مورخان درباره ي جوامعي كه از آنها نوشته اي يافته اند با يقين بيشتري صحبت مي كنند و نظر مي دهند. بخش اعظم شناخت واقعيت كنوني و درك اينكه ما چگونه در اين مقطع خاص از واقعيت ايستاده ايم در گرو روايت هاي تاريخي و غير تاريخي است كه به صورت مستند و داستان، نسل به نسل از گذشته هاي دور تا امروز به دست ما رسيده اند. به بيان مايكل استنفورد ( Stanford, Michael(1923) "به نظر مي رسد پيوند ميان تاريخ و روايت چيزي بيش از پيوندي تصادفي باشد. روايت بي گمان،‌ شكل سنتي تاريخ است،‌ و بسياري افراد مدعي هستند كه اين شكل هنوز مناسب ترين شكل تاريخ نگاري است. به باور آنان، تاريخ روايي نوعي شيوه ي مستقل درك و فهم است؛ يعني شيوه ي درك جهان بر پايه ي قواعد و استانداردهاي خاص خود بدون توسل به روش ها و معيارهاي رشته هاي علمي يا فلسفي ديگر." (استنفورد،‌ مايكل،‌ 1382: 348)

استنفورد معتقد است چه اين ادعا درست باشد چه نباشد "ما را نسبت به اين امكان آگاه مي كند كه يك داستان دركي از واقعيت را براي ما امكان پذير مي كند كه از راههاي ديگر نمي توان به آن دست يافت. داستان ها از داستان هاي جن و پري گرفته تا آثار داستايفسكي Mikhailovich Dostoyevskiy(1821-1881) Fedro و پروست، Marcel Proust(1871-1922) همه ي ما را مسحور و مجذوب مي كنند." (همان)

روايت تاريخي، براي مورخ مسئوليتي را موجب مي شود كه در روايت يك داستان از نقال يا راوي انتظار چنين مسوليتي نمي رود. راوي يك داستان مي تواند برای رفع كسالت و يا جذابيت داستان خود نكاتي را مهم، مواردي محو و نكاتي را كم اهميت جلوه دهد، اما مورخ نمي تواند چنين بازي آزادانه اي را در روايت تاريخي انجام دهد. مورخ نيز تمام جزئيات را بيان نمي كند و جزئياتي را بيان مي كند كه از نظر او اهميت دارند. اما دست او در تغيير دادن روايت آنهمه باز نيست، او نمي تواند براي جذابيت كار خود چيزهايي را از تخيل خود به واقعه اي تاريخي اضافه كند اما مي تواند واقعه را به گونه اي روايت كند كه اندكي از كسالت آن كاسته شود. براي نمونه در دوره اي كه مسلمانان اسپانيا را فتح كرده بودند ادوارد گيبونEdvard Gibbon(1737-1794) درباره ي پيامدهاي ممكن اين واقعيت تاريخي مي نويسد "...شايد امروز در دانشكده هاي آكسفورد تفسير قرآن تدريس مي شد، و روحانيون اسلام سرگرم اثبات قداست و حقيقت وحي نازل شده بر حضرت محمد(ص) مي بودند." (همان : 353 ) در واقع روايتي كه گيبون مي دهد "با شوخ طبعي، طنز، تاثر انگيزي، شور و هيجان، آداب داني و در عين حال اعتبار و سنديت بالا همرا ه است." (همان ) اينكه آيا او مي تواند در نقل روايت تاريخي از اين عناصر بهره گيرد بحث جداگانه ايست اما او توانسته كسالتي را كه روايت تاريخي در خود دارد از بين ببرد و آن را به متني لذت بخش تبديل كند.

امروزه مرزهاي واقعيت و مجاز چنان از بين رفته كه گونه اي رفتن به فرا واقعيت و به بيرون تاريخ پرتاب شدن است. عصري كه ما در آن زندگي مي كنيم تكه اي بزرگ از تاريخ جهان از دوره ي باستان تا كنون است. اما به نظر مي رسد اطميناني كه ما به مدد درك تك خطي ازتاريخ گذشتگان و به مدد روايت هاي آنان به دست آورديم، در مورد تاريخ دوره اي كه به عنوان پست مدرن مي شناسيم كم رنگ ترمی شود. فرض كنيد جنگي عظيم در نقطه اي از دنياي امروز اتفاق افتاده است. دركي كه هر انساني از واقعيت اين جنگ دارد، در گرو نوع خبري است كه از آن داده مي شود، در اين ميانه سهم واقعيت ازحقيقت چقدر است كسي نمي داند و حتي در مورد اينكه آيا واقعاً واقعيتي به اسم جنگ رخ داده است يا نه؟ "پل ويريليو Paul) Virilio(1932))در آغاز كتابش در باب جنگ خليج فارس، از خود به عنوان "يك ببيننده ي دلواپس" نام مي برد، از اين رو همگي ما كم و بيش نگران و دلواپس بوديم و احتمالاً هنوز هم تجربه ي مبهوت كننده ي نشستن در برابر تلويزيون در كوران نبرد را به ياد داريم. اما اين تجربه از تجربه ي تصاوير تلويزيوني مشابه- مثلاً جنگ ويتنام كه در آن رسانه با اتكا به تفاسير و گزارشات حرفه اي اشخاص معتبري چون والتر كرونيك تاثيري تعيين كننده در افكار عمومي داشت- متفاوت بود.... در واقع از بسياري جهات، خبرنگاراني كه "آنجا" بودند، چيزي بيش از "آنجايي" كه ما در برابر تلويزيون خود نشسته بوديم، نبودند: يا در عربستان سعودي مستقر بودند و در كنفرانس هاي مطبوعاتي شركت مي جستند.....يا در بالكن هتل خود در بغداد ايستاده بودند و اصابت آن موشك ها را به خيابان نگاه مي كردند؛ و يا همانند خود ما در برابر تلويزيون خود نشسته بودند و جنگ را از آنجا گزارش مي كردند." (واكر، ايان،1382: 52 )

جياني واتيمو پايان مدرنيت را زماني مي داند كه ديگر نمي توان دركي تك خطي از تاريخ داشت و معتقد است كه اين مسئله "نتيجه ي پيدايشِ وسايل ارتباط جمعي است. اين وسايل-روزنامه ها، راديوها، تلويزيون، آن چه كه اكنون نامِ تله ماتيك به خود گرفته- نقش تعيين كننده اي در فروريزيِ ديدگاه هاي مركزْ-بنياد داشته است." (واتيمو، جياني، 1378: 55)از نظر او رسانه هاي جمعي آنچنان موجب گسترش و تكثير جهان نگري هاي گوناگون شده اند كه "هرگونه نگاهِ تك خطي به تاريخ و جهان را نا ممكن مي سازد." (همان: 56) ناديده گرفتن روايت ها عموماً و ناديده گرفتن روايت هاي رسانه ها و روايت هاي تصويري به خصوص در جهانِ معاصر امري غير ممكن است، چه اينكه تمام ابعاد زندگي را چه حوزه هاي عمومي چه حوزه هاي خصوصي، همه را در بر گرفته است.

تعليم و تربيت كودكان نيز از دير باز بر پايه ي روايت استوار بوده است، حتي امروزه بيش از گذشته به اين مسئله توجه مي شود. اين روايت ها كه از لالايي مادران آغاز با داستان هاي جن و پري ادامه پيدا كرده اند امروزه در نوع خود قابل توجه اند. تربيت كودكان كه تنها زبان داستان را مي فهمند آنچنان با روايت در هم تنيده است كه جدايي از آن متصور نيست. بحث در اين كه آيا تعليم و تربيت كودكان به شيوه ي سنتي كارا و صحيح است، يكي از مباحثي است كه در حلقه هاي فكري "فلسفه براي كودكان"Philosophy For Children) ) جريان دارد. "فلسفه براي كودكان" تلاش براي تعليم كودكان بر پايه ي داستان ها و روايت هايي است كه مي خوانند و مي شنوند. در اين روش در واقع كودكان را بدون اجبار به اينكه متني را حفظ كنند و پس از آن پاسخگو باشند بدين سمت هدايت مي كنند كه در جريان داستاني كه دور هم -و نه پشت سرهم به شيوه ي سنتي-مي نشينند و مي خوانند درباره ي داستان فكر كنند و نكاتي كه از آن به ذهنشان مي رسد را بيان كنند و درباره اش سوال كنند. متيو ليپمنMatthew Lipman(1922) بنيانگذار "فلسفه براي كودكان" هنگام تدريس در دانشگاه متوجه شد كه دانشجويانش فاقد قدرت استدلال هستند اما آموزش اينكه افراد چگونه دركي درست از يك متن داشته باشند و درباره اش استدلال كنند براي آنان دير است. او به نظرش رسيد كه اين آموزش بايد از دوران كودكي شروع شود نكته ي مورد توجه در اين روگرداني از آموزش سنتي توجه او به داستان بود. ليپمن در گزارشي در اين باره مي گويد "در اواخر سالهاي 1960 در دانشگاه كلمبيا واقع در نيويورك به درجه ي استادي فلسفه رسيدم. من فكر مي كردم كه دانشجويانم فاقد قدرت استدلال و قدرت تميز و داوري هستند، اما براي تقويت قابل ملاحظه ي قدرت تفكر آن ها، ديگر دير شده بود. من به اين فكر افتادم كه اين كار مي بايست در دوران كودكي انجام مي گرفت (و در آن زمان تقريباً فقط من بر اين اعتقاد بودم) بايد وقتي كودكان در سن يازده و دوازده سالگي بودند، يك سري دوره هاي درسي در خصوص تفكر انتقادي را مي گذراندند. اما براي تهيه ي موضوعي قابل فهم و مخاطب پسند، بايستي متون درسي به صورت داستان نوشته مي شد، داستاني درباره ي منطق اكتشافي كودكان. اما بنظر مي رسيد كه اين كار نيز بايد با دقت و ظرافت بسيار انجام مي گرفت. اين داستان ها بايد راجع به فلسفه ي مورد اكتشاف كودكان مي بود." (متيو ليپمن، 1385: 42) نظريه ی ليپمن رساننده ي آن است كه در جهان امروز اهميت روايت به عنوان امری فرا تاریخی که تاریخ را نیز در بر گرفته تا جايي است كه در آینده ای نه چندان دورآموزش و پرورش نیز بر پايه ي آن استوار خواهد بود.

روايت بدين معنا ديگر محدود به حوزه ي ادبيات نيست و تنها در اين حوزه درباره اش بحث نمي شود، والاس مارتين ( Wallace Martin(1933-در كتاب خود- نظريه هاي روايت- متذكر شده است كه فهمِ روايت معطوف به آينده اي است كه نه فقط آن را در رشته ي ادبيات كه در فلسفه و علم نيز مي توان دنبال كرد، او پايان كتاب خود را آغازگاه بحث ها و كتاب هاي ديگري مي داند و معتقد است كه "فهم روايت، طرحي است معطوف به آينده-و نه فقط آينده ي رشته ي ادبيات."(والاس، مارتين،1382: 144)

---

فهرست منابع

1- واتيمو، جياني، پسامدرن، جامعه شفاف، برگردان مهران مهاجر در سرگشتگي نشانه ها، نمونه هايي از نقدهاي پسامدرن، گزينش و ويرايش ماني حقيقي، تهران، مركز، 1378

2- استنفورد،‌ مايكل،‌ درآمدي بر فلسفه ي تاريخ،‌ برگردان‌ احمد گل محمدي،‌ تهران،‌ ني1382

3- واكر، ايان،ماجراي صحرا يا ايمان به واقعيت، برگردان فرهاد گشايش، نيم سالانه زيبا شناخت، شماره ي هشتم 1382

4- واتيمو، جياني، پسامدرن، جامعه شفاف، برگردان مهران مهاجر در سرگشتگي نشانه ها، نمونه هايي از نقدهاي پسامدرن، گزينش و ويرايش ماني حقيقي، تهران، مركز، 1378

5- كشف فلسفي كودكان در گفت وگو با متيو ليپمن، سعيد ناجي، ماهنامه ي مدرسه ي سالم شماره ي نخست مرداد ماه 1385

6 والاس، مارتين،نظريه هاي روايت، برگردان محمد شهبا، تهران، هرمس1382